BAYRAM MÜBÂREKLER!

[MİLEGİRT’E YEÑİLDE UĞRAYAN QURUÇAY QAYANI – SÉLİ]

Veqti ki bayram yétişdi, xalq tamâmen şâd olar

Her kimin var qüssesi, dilden çıxıp dilşâd olar

Öldürerler qoç quzu, çölmeklerinde dad olar

Bayram axşâmı çıxarlar damlara pîr u cavan

Kelbe Qul, Memmed Hesen, Necme Bağır, Hâcı Zaman

Ét teveccüh erzime, tâ éyleyim âgah seni

Yandırıplar od hamı, her damda baxsan görseni

Be’zi sesler Kelbe Kövser, be’zi sesler Sûsen’i

Elqerez damdan inerler, boş qoyarlar damların

Qız, gelin, arvat, uşaq bâhem yiyerler şamların

Be’ziler göz yoldadır belke gele şîrin canı

Bâcısı ya qardaşı, ya qız, ucâ boy oğlanı

Tâ xetircem’ olmasa göz yolda, açmaz sırfanı

Bir de gördün buq vurur, geldi Erak’dan bir maşın

Gözlerin rövşen xanım! oğlun gelir yâ qardaşın

Nâgehan bir ses gelip, gûya çalırlar qâpını

Zâhiren xoşhâl olup, amma qalıpdır bâtini

Héy diyer öz özüne kimdir çalan bu qâpını?

Hövllen qapını açar, elde çemêdandır durup

Éy Xuda can! şükr ola, şîrîn canoğlandır durup

Elqerez xoşhâl olurlar ehl-i xâne serbeser

Qovm u xîş u aqrabâdan héy diyerler vér xeber

Yol xarabdır, tâza gelmiş, çox çekipdir derdiser

Göylü istir béş deqîqe istirâhet éyleye

Amma qoymazlar onu zerre ferâğet éyleye

Bilmeyen bilmez ki bu şehrden gelir, arxdan gelir

Üstü bâşı xerreli, dağdan gelir, bağdan gelir

Yol xarab, mâşın batıp, bû şehr-i Téhran’dan gelir

Var yéri vérsin cavab, éy qonşumuz oğlu ağa!

Gétmişem arx artmağa, üstüm bulâşıp palçığa

Ve ….

Éy qızım, téz yığ, getir câm u qaşıq, desterxanı

Su, soğan, turşu, qatıq, şerbet, lavaş, mis baydanı

Men de getirrem özüm yékke qara qâzançanı

Şükr-i Allâh’ı édin, be’den şamız méyl éyleyin

Nâgehan ger gelse séyl, yüz qaçmağa méyl éyleyin

[Quruçay şaqqıldadı]

On béş il bundan qabaq bayram gécesinden diyim

Qûruçay şaqqıldadı, séylin cefâsından diyim

Séyl Milegirt’e gelip, hardan harâsından diyim

Çox yéri vîrân édip, çömçe qazançânı yédi

Kâsa boşqâbı udup, nimçe nemekdânı yédi

Séyl Milegirt’e gelip, “Bayram Mübârekler!” diye

Harda var murğ u pilav, qırmız fetirlerden yiye

Altı géçi, béş qoyun, on bir şişeklerden yiye

Xalq töküldü mescide hâlı perîşan, derd ile

Biz günahkârıq, xetâkârıq, Xudâya rehm éle!

Alnını möhre qoyup hâcet namâzı qılacaq

Destemâzı ola ya olmâya râhet qılacaq

Séyl de rehm éylemiri, her yéri qâret édecek

Séyl aqa! Rehm éyle sen, mal u davar tevlededir

Kendu var, buğda yémiş var, béyle bilme derredir

Kîşiler götdü bélin, fovri qaçıplar küçeye

Çırmalı, çekmeli, elcekli, qaçıplar küçeye

Qızlar, arvatlar, uşaqlar da qaçıplar küçeye

Mülkülü, Köhne Mehel geldi tamâşâya tamam

İsfend âyı yıxdın évi, Tir’le Murdâd’a selam

Çığırırlar, yığlıyırlar séyl u véyl geldi, havar!

Âxılıp tevle davarlıq, qırılıp mal u davar

Islanıp palçıq olup yarma, cov u her neme var

Heyet u tevle, samanlıq qatışıp bir bîrine

Qâlaq u kerme, odunluq qârışıp bir bîrine

İzzet bala! qaç getir daş, vergeni möhkemledek

Barat çığırma, sebr éle! bilmirem héç nemédek

Tevle âxar, sığır öler, xetrimiz cem’ éyleyek

Kelbe Qûl, çâğır Bâğır téz gele sîmân getire

Palçığı su aparı, dört dene yorqan getire

Qaç getir ketden adam, gülme Nebillah, Dosteli!

Mirze Bâğır’a dé gele, Daş Eli désen geli

Şâir-i bî-qâfiye Sefder’e de désen geli

İttihad, hembestegi, müşkülleri âsân éder

Vehdet u yékparçegi düşman évin vîrân éder

Séyl qonaq geldi Milegirtlilerin küçesine

Buyurup teşrif apardı dib évin gûşesine

Étmeyip rehm ü mürüvvet bayramın tûşesine

Kenneni, küppeleni, şilberi bir yol caladı

Şîreden, tarxânadan ömründe bir yol yaladı

Séyl çıxıp ordan gédip Ebdulla Dosteligile

Téz qaçıp sâmanlığa, qorxdu Şıx Ebdulla bile

Doldurup sâmanlığı, odunluğu sür’et ile

Tevleye qaçdı o dem, ûlâğı saldı tenefe

Tevle yatdı, sığır öldü, su dolup her terefe

Deldi dûvârı, géçip qonşuların évlerine

Baxçada vurdu xesâret Sahâbî mövlerine

Séyl niye geldi Xudâya Milegirt évlerine?

Yayda bir gétmediler Qurruça’yı bağlayalar

Mal davar pâmâl olup, indi gerek ağlayalar

Elqerez géçdi géce, oldu günüz sübh-i séfid

“Rûzé éyd est o mobârek bâşed in éydi seîd”

Mîzbân oldu évinde Kelbe Kövser rişséfid

Tâ gele oğlanları “Bayram Mübârekler!” diye

Béş noğul, altı badam, yağlı egirdekler yiye

Bastıq u noğul, noxudçu, turşu, şerbet kâsası

Portaqal, alma, badam, vardır qarın bernâmesi

Hem egirdek, hem fetir, hem nun birincî tâzası

Vâqien xoşhâl olar her kes qarınpâdır bugün

Her ne göylü istese, umsa muheyyâdır bugün

Be’ziler çox delqarındır, her neme geldi yiyer

Sen eger tâ’ruf éden, kürsüstünü ez dem yiyer

Ağ numurta, nun birincî, bastığı bâhem yiyer

Nâgehan feryâd éder qarnım söküldü, ay havar!

Çox tıxıp qeséyan éder, paltarların ez dem bular

Be’ziler râzı déyil bir dene xurmâ vérmeye

Amma öz ûşâğını yollar numurta yığmağa

Xalqı soyur, vérmir özü béş de, bax çox bilmeye

Bûna çox bilmek démezler, gözü dar olma dadaş!

Pâxıl olma, sexî ol, dünyâda xâr olma dadaş!

Baxma be’zi sözlere vurqun, gel évde qalgınan

Gét soxul her yér gelir, qırmız numurta algınan

Gördün vérmirler numurta, orda dur sırtalgınan

Belke yansın hâlıva, ehvâlıva Qızbes Xanım

Bir numurta getirip vérsin, dur xoş geldin canım

Bir nefer yoxdur diye dur gét xecâlet çek bebem

Sen telebkar deyisen, şerm éyle, dur el çek bebem

Şâyed évde yoxdur bir zad, elleri elcek bebem

Boşqabı ez dem süpürdün, rehm éle, insâf éle

Yox bu dünyânın vefâsı, qelbivi gét sâf éle

[Qoca arvadın öyküsü]

Qulaq as erzime teşrîh éderem bu xeberi

Oturmuşdu qoca arvat, évde bayram seheri

Bir nefer geldi selam vérdi, giripdir içeri

Dédi Bayrâmız Mübârek! daxı héç zat démedi

Buyurup dibde oturdu, amma bir zad yémedi

Mîzbân:

Buyur ağzın şîrin éyle, tut elin gülab töküm

Buyuran xurma, badam. var şaqalat, kemdir? töküm

Ay balam yüzüm qaralsın, tut cibin ennab töküm

Qıçı sınmış ağ ferik, eslen numurta doğmadı

Éyledim nifrin pişik boğsun, ki efsus boğmadı

Mirze Sefder, ne xeber var béyle feryâd édirsen

Şâir olup şé’r yazırsan, bizi dilşâd édirsen

Dostları güldürürsen, düşmânı nâşâd édirsen

Pes inşallah bir kitab yaz, vér çapa, xalq oxusun

Éşiden çox xoşu gelse, sene cekét toxusun

سؤزلوک- لغت‌نامه

خوردنی‌ها، وسایل آشپزی، ....:

اه‌گیرده‌ک، اه‌ییرده‌ک: سوت، یاغ و اونلا یوغرولموش خمیر پارچالاری‌نین آراسی‌نا قوز ایچی و به‌نزه‌ری شئی‌له‌ری قویاراق یاغ‌دا پیشیریله‌ن چؤره‌ک؛ خمیر نان فتیر که به شکل دایره می‌برند و در روغن سرخ می‌کنند، نوعی شیرینی، سنبلی که با شیر در روغن پخته شود.

باستیق (باسدوق، باسلێق، باسلوق): نوعی شیرینی تورک که از نشاسته، آب، شکر، گلاب، گردو، کره و پودر نارگیل تهیه می‌شود. بعضاً باسلوق را به جای چیدن بر روی نخ، گرد کرده داخلش مغز گردو می‌گذارند و در ظروف سفالی می‌چینند تا شکرک بیاورد. این نوع را «سجوق» (سۇجۇق) می‌نامند. سوجوق از شیره‌ی انگور یا دوشاب، نشاسته، مغز بادام یا مغز هسته‌ی شیرین زردآلو و گلاب و هل تهیه می‌شود. مراغه‌ در آذربایجان- تورک‌ایلی به سبب داشتن دو نوع شیرینی تورک سوجوق و باسلیق معروف می‌باشد. این دو از عمده‌ترین سوغاتی‌های این منطقه از آذربایجان به حساب می‌آید (منبع: ویکی‌پدیا)

تارخانا (تَرخَن، ته‌رخه‌ن، ترخنه، ته‌رخه‌نه، ته‌رخینه، ...): گندم پوست کنده‌ی بولغور شده، غذایی که از گندم بولغور شده با آب غوره و یا شیر ساخته شده و برای زمستان ذخیره می‌گردد

فتیر – فه‌تیر (فطیر): نان و نان شیرینی که خمیر آن را مایه‌ی ترش نه‌زده باشند و برنیامده و نه‌رسیده باشد. هم‌چنین انواع دیگری از نان و نان شیرینی با همین نام در نواحی مختلف پخته می‌شود که گاه مایه می‌زنند. از جمله در آذربایجان شرقی و مناطق تورک‌نشین استان‌های مرکزی، خراسان و لورستان. معروف‌ترین آن‌ها در تورک‌ایلی، فتیر اراک است. در تداول اراک و نواحی مجاور، نوعی نان شیرمال را که روی آن زردچوبه می‌زنند و به اندازه‌های کوچک در تنور می‌پزند فطیر می‌گویند. معمولاً روغن و شیره‌ی انگور یا خرده‌ی قند نیز به خمیر آن می‌افزایند. اغلب این نان را برای زمستان یا نوروز تهیه می‌کنند. در ساوه و مامونیه (زرندیه) تورک‌ایلی یکی دیگر از انواع این شیرینی به نام «تۆته‌ک» پخته می‌شود. انواع مشابهی از این شیرینی در استان مرکزی  با نام‌های گوناگون یافت می‌شود. نوع دیگر، نان شیرین دایره‌ای سنتی شهر مهربان از توابع سراب تورک‌ایلی است که در تنورهای آتش پخت می‌شود و معمولا در صبحانه و عصرانه میل می‌شود (منبع: ویکی‌پدیا)

نوخودچو: نخودچی، نخود بوداده

نوْغۇل: شیرینی نُقل

نۇمۇرتا: یومورتا، تخم مرغ

داد: لذت، مزه

قارێن‌پا: شکم‌پرست، شکمو، پرخور

دَل - ده‌ل قارێن (ده‌له قارێن): شکم‌پرست، شکمو، پرخور

قارنی سؤکولمه‌ک: اسهال شدید شدن

غَصِیان: استفراغ

کوزه، کاسه، ظرف‌ها:

بایدا: سوتون اونا ساغیلدیغی بیر چئشیت قاب کاسه، بادیه، ظرفی که قسمت تحتانی آن گرد باشد

چؤلمه‌ک: دیزی، پیتی، کماج‌دان

چؤمچه: قاشق، ملاقه، کف‌گیر کوچک

دستَرخان: سفره‌ی پارچه‌ای

شیلبَر - شیلبه‌ر: نوعی خُم که دور دهانه‌ی آن چند بند یا دسته به اسم قفل که از آن‌ها برای بستن دهانه‌ استفاده می‌کردند وجود دارد

قازان‌چا: دیگ‌چه

کنّه - که‌ننه: سازه‌ی گلی برای نگه‌داری آرد و گندم، سیلوی خانه‌گی

کوپه‌له‌ن – کوپپه‌له‌ن: کوپه‌له‌ن – کوپه‌له‌ک، کوپ کلیمه‌سی‌نده‌ن یاپیلمیش اولابیلیر. گؤبه – گؤبه‌له‌ن گؤبه‌له‌ک کیمی.

کۆپپه (کۆپه، کۆپ): خم، خمره، کوزه‌ی بزرگ

کیلان: ظرف ساخته شده از کود حیوانی (پهن)

نیمچه: سینی و دوری و دیس و بوشقاب و ... کوچک، خرد (نیمچه بوشقاب، نیمچه دوری، نیمچه قرابه، نیمچه نمک‌دان، ...)

بقیه‌ی کلمات:

آخماق: روان شدن و فرو ریختن (دیوار گلی)

آخێلماق: روان شدن و فرو ریختن (دیوار گلی)

آرخ آتماق: آرخی آریتماق

آرخ: جوی آب، نهر

انّاب: مشک، نوعی از عطر و بوی خوش

اودون‌لوق: انبار هیزم

اومسا: هوس به‌کند، از مصدر اومماق به معنی هوس و اومید و طمع کردن

بارات‌: برات، اسم مذکر. به معنی اعمال نیک و خیرات، برتری، هم‌چنین شب نیمه‌ی شعبان

بایرام مۇبارک‌له‌ر!: عید مبارک باد!

به‌به (به‌به‌ک): کودک شیرخوار، مجازاً جوان بی‌تجربه و کودک‌صفت.

بۇلاماق: آغشتن، آلوده و کثیف کردن

بیله: حتی

بئیله: این‌گونه

تیخیپ: از تیخماق، با فشار چیزی را درون چیز دیگری کردن در حالی که دیگر در آن جایی نه‌مانده است.

جان اوغلان: فرزند عزیز

جان: عزیز، گرانقدر، عظیم (از ریشه‌ی یاغان تورکی)

چوخ بیلمه: چوخ بیلمیش، چوخ بیله‌ن کیمسه

چێرمالی: آستین و یا پاچه‌ی شلوار که بالا زده شده باشد، آستین بالا کشیده، چیرما شاید محرف چیزمه به معنی چکمه است (تبدیل ر-ز در تورکی)

خَرّه- خه‌رره: آب کثیف، آب بسیار گل آلوده، توپراق‌لانمیش بولانیق سو

خَطْریمیز: خاطریمیز

داش علی: داش در این نام به معنی سنگ و سخت است. مانند نام تورکی بکتاش – به‌ک‌داش به معنی سنگ سخت.

داوارلیق: محل نگه‌داری گوسفندان

دور: آیاغا قالخ

ذات: چیز، جوهر هر چیز

زاد: توشه، توشه، خوراک، قوت لایموت

سامان‌لیق: محل نگه‌داری کاه

طَنَف – ته‌نه‌ف: دوال، دامنه‌ی چادر برپا شده

فریک - فه‌ریک: کبک جوان، مرغ خانه‌گی جوان، جوجه، بچه‌ی پرنده‌گان، هر حیوان یا گیاه کوچک و ریزه.

قالاق: پشته

قایان: سیل

قایان‌سۇ: سیلاب

قایان‌لاما: سیل‌نامه‌

قایان‌لیق: سیل‌نامه

قول: عبد، خادم، بنده، در اینجا مخفف غلام

کَرمه-که‌رمه: حایوان‌لارین آیاغی آلتی‌ندا قالیپ به‌رکیمیش پئهین، پِهِنِ سفت شده، تخته شده

که‌ت: که‌ند

که‌لبه: مخفف و محرف کربلایی

گؤتدو: گؤتوردو

گونوز: مخفف گوندوز

مه‌چیت: مسجد

نه‌جمه: مخفف نجم‌الدین

نه‌مه: نه، چیز، چه چیز

نه‌مئده‌ک: نه‌مه ائده‌ک، چه کنیم

وه‌رگه (وه‌رگه‌ن، وه‌ریان): اصطلاحی در آبیاری به مفهوم مانع، سد، انگل و بندی که برای کونترول و تغییر مسیر یک نهر آب می‌سازند. آب‌راهه، مقسمه‌ی بین دو زمین مجاور

وۇرقون: بلا برده، نفرینی برای کودکان که هم درمقام تعریف به‌کار می‌رود و هم در موقع تنبیه

ویل: بدی و شر و درد و مصیبت

یوز: اوز

یئنگیل: سال نو، مخصوصا نوروز